Του Αλέξανδρου Δρίβα, Διεθνολόγου -Συντονιστή του Τομέα Ευρασίας & Ν. Α. Ευρώπης στο ΙΔΙΣ – Research Fellow in HALC (Hellenic American Leadership Council)
Όταν ο Kissinger έγραφε το βιβλίο ”Does America Need a Foreign Policy?” ήταν το 2001. Μετά από 20 χρόνια, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, πως το ερώτημα που ήταν τίτλος στο βιβλίο του, μόνο άστοχο, μόνο ρητορικό δεν ήταν. Οι εικόνες στο Αφγανιστάν δεν είναι ξένες προς το ψυχογράφημα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Στην αρχή της τελευταίας δεκαετίας του 20ου αιώνα, η Ουάσινγκτον διαπίστωσε ότι μπορεί να κάνει ό,τι θέλει καθώς η ΕΣΣΔ κατέρρευσε. Η παρένθεση αυτής της ”μοναξιάς” έχει κλείσει ήδη από την πρώτη θητεία του Obama. Τι σημαίνει για την Αμερική σήμερα το Αφγανιστάν; Γιατί η εικόνα της αποχώρησης είναι το ίδιο σημαντική με την απόφαση να αποχωρήσουν οι Αμερικανοί από το περίκλειστο κράτος;
Οι αιτίες του Συνδρόμου του Αφγανιστάν
Λίγα χρόνια μετά από τον Πόλεμο του Κόλπου, η κυβέρνηση Clinton προσπάθησε να θεμελιώσει μια εξωτερική πολιτική που θα προσαρμοζόταν στον νέο κόσμο. Κατά παράδοξο τρόπο, αυτός ο κόσμος διαμορφωνόταν κατά μεγάλο ποσοστό από την ίδια την υπερδύναμη η οποία έμεινε μόνη. Η παγκοσμιοποίηση σε συνδυασμό με την άμετρη (και εν πολλοίς ατεκμηρίωτη και αμήχανη) αισιοδοξία, έγιναν τα ιδεολογικά εργαλεία των ιθυνόντων χάραξης εξωτερικής πολιτικής. O Edward Carr μας είχε προειδοποιήσει έναν αιώνα πριν, ότι οι ιδεαλιστές έχουν παρεξηγήσει την ανθρώπινη φύση και γι’ αυτό και έχουν παρεξηγήσει και τη διεθνή πολιτική. Η αισιοδοξία μπορεί να αφορά πρόσωπα αλλά δεν γίνεται να αφορά σχέσεις συλλογικοτήτων και ειδικότερα, σχέσεις μεταξύ κρατών.
Η παγκοσμιοποίηση δεν ήταν τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα δύο σημαντικών παραγόντων. Η πρώτη υπακούει στον βαθύ φόβο που νιώθουν οι Αμερικανοί για ”τα του κόσμου” και την προσπάθεια να κάνουν τον κόσμο, να μοιάσει στην Αμερική ώστε η τελευταία να μη φοβάται. Η δεύτερη αφορά τη μεγάλη πλάνη της Αμερικής που είναι ότι η εσωτερική πολιτική παράγει εξωτερική πολιτική. Αυτή η υπεραπλούστευση υπακούει στον ορθό αλλά μη αληθή συλλογισμό: Άπαξ και είναι το πιο ισχυρό κράτος στον πλανήτη, η εσωτερική πολιτική μπορεί να διαμορφώσει την εξωτερική πολιτική. Δεν υπάρχει κάποια μεσοτοιχία μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Φιλόδοξη, αισιόδοξη και γοητευτική οπτική που όμως δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ο ρεαλισμός αναγνωρίζει εσωτερική τάξη και αρχές εντός ενός κράτους. Το εκάστοτε σύνταγμα είναι αυτό που καθορίζει τα όρια και τις αρμοδιότητες κάθε αρχής, κάθε δύναμης και εξουσίας. Στη διεθνή πολιτική, δεν υπάρχει ένα ”σύνταγμα”, δεν υπάρχει μια ”αστυνομία”. Η εσωτερική πολιτική μπορεί να επηρεάσει την εξωτερική πολιτική στο επίπεδο της ισχύος. Οι συντελεστές ισχύος μπορούν να χρησιμοποιηθούν για εξωτερική δράση.
Το Σύνδρομο του Βιετνάμ είναι η ρίζα του Συνδρόμου του Αφγανιστάν. Πριν από το Αφγανιστάν και το Ιράκ, οι ΗΠΑ είχαν δείξει σημάδια της πάγιας αναποφασιστικότητας στην εξωτερική τους πολιτική. Η Γιουγκοσλαβία και η Σομαλία ήταν προπομποί. Ο Αμερικανικός Τύπος δε βοήθησε και πολύ τους εκάστοτε λήπτες αποφάσεων καθώς ήταν πολλές φορές επικριτικός για τη μια ή την άλλη απόφαση, οδηγώντας τον αμερικανικό λαό στη μια ή στην άλλη πλευρά. Στο Βιετνάμ οι Αμερικανοί παγιδεύτηκαν από άλλες χώρες της Δύσης. Στη Γιουγκοσλαβία επίσης. Στο Αφγανιστάν παγιδεύτηκαν από το ίδιο το Πακιστάν. Σε κάθε περίπτωση, η Αμερική καλούνταν να παίξει έναν ρόλο που είναι αδύνατος, ακόμη και για υπερδύναμη. Να κάνει τον αστυνόμο του κόσμου και να παρεμβαίνει όπου συμβαίνουν εγκλήματα και παραβάσεις.
Η παρακαταθήκη του Paul Nitze ήταν αυτή που οδήγησε αρκετούς neocons ώστε να υποστηρίξουν αυτό που ονομάζεται ”Adventurism” και είναι ουσιαστικά μια παρεμβατική πολιτική στο εξωτερικό, η οποία έχει στόχο της τον παραδειγματισμό και την επίδειξη δύναμης. O Kennan ήταν πιο εύστοχος αλλά λιγότερο ”θαρραλέος” και γι’ αυτό δεν θα έκανε ποτέ τέτοια λάθη. Στον Kennan οφείλεται το ότι οι ΗΠΑ τελικά επικράτησαν στον Ψυχρό Πόλεμο γιατί η τύχη ήθελε εκείνον, τον Roosevelt και τον Truman να θέτουν τις βάσεις του ανταγωνισμού των ΗΠΑ με την ΕΣΣΔ. Η βαθιά πίστη στην ανωτερότητα των αμερικανικών αξιών και στη δυνατότητα αφομοίωσής τους σε κάθε κομμάτι της οικουμένης, η πλάνη ότι η δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που μπορεί να συνυπάρξει με κάθε θρησκεία ή πολιτισμό, η βεβαιότητα ότι η Ιστορία έχει αρχή, μέση και τέλος και άρα τείνουν όλα προς την πρόοδο, αποτελούν τα βασικά αίτια της αμερικανικής ήττας στο Αφγανιστάν.
Διορθώνοντας το λάθος
Οι ΗΠΑ κατάλαβαν πως στον κόσμο που υπάρχουν δυνάμεις σαν την Κίνα, τη Ρωσία, την Ινδία, και άλλα ευρωπαϊκά κράτη, δεν υφίσταται μονοκρατορία. Τα αμερικανικά συμφέροντα απειλούνται με τα ίδια τους τα εργαλεία που άλλες χώρες χρησιμοποιούν, πιο φτηνά και πιο γρήγορα (λόγω πιο αυταρχικών πολιτειακών συστημάτων και τετραπλάσιου πληθυσμού). Η Αμερική ήθελε να κάνει τις χώρες να μοιάσουν σε αυτήν για να νιώθει τη διεθνή πολιτική πιο οικεία και τελικά, προέκυψαν διάφοροι ”Frankenstein” όπως λένε σήμερα την Κίνα (πιο συγκεκριμένα, Frankenstein του Nixon). Oι Αμερικανοί έδωσαν τα όπλα τους σε άλλες δυνάμεις που έχουν αυτοκρατορικό παρελθόν. Παράλληλα, ζημίωναν την αμερικανική οικονομία κάνοντας πολέμους που ήταν εξ’ αρχής αδύνατον να κερδίσουν, όσες μάχες και αν κέρδιζαν. Δεν είναι μόνο οι απώλειες Αμερικανών στρατιωτών, δεν είναι η κατακραυγή της αμερικανικής κοινής γνώμης όταν είδε τις συνέπειες της εξωτερικής πολιτικής Bush Jr. Δεν είναι καν τα τεράστια ποσά που ξοδεύτηκαν. Είναι και ο αντιαμερικανισμός που ενισχύθηκε.
Ο πρόεδρος Biden πήρε μια σωστή απόφαση. Τόσο σωστή που έπρεπε να την πάρει οποιοσδήποτε προκάτοχός του. Η επέμβαση στο Αφγανιστάν ήταν λάθος εξ’ αρχής. Οι στόχοι που τέθηκαν ήταν σε λάθος βάση. Μια ασύμμετρη απειλή δεν την καταπολεμάς εντός συμμετρικής οντότητας (δηλ. Κράτος). Περικύκλωση Κίνας και Ιράν δεν συνετελέστη ποτέ. Με τους Αμερικανούς 20 χρόνια στο Αφγανιστάν το Ιράν βγήκε στη Μεσόγειο και η Κίνα οικοδομεί το OBOR. Η Αμερική είχε απόλυτα εγκλωβιστεί σε ένα περίκλειστο κράτος του οποίου η δημιουργία εξυπηρετούσε την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ Ρωσίας, Μ. Βρετανίας και Ινδίας. Η αποχώρηση είναι σωστή αλλά η εικόνα τραγική.
Οι ΗΠΑ έχουν εδώ και κάποια χρόνια αντιληφθεί πώς παίζεται το παιχνίδι των ”αυτοκρατοριών”. Έχει αντιληφθεί ότι ο παρεμβατισμός κοστίζει και δεν αποδίδει καρπούς. Οι αυτοκρατορίες επένδυαν στον τρόπο όχι στον κόπο. Τουλάχιστον αυτές που κράτησαν καιρό, όπως η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και η Βρετανική Αυτοκρατορία. Αυτό που συμφέρει τις ΗΠΑ στο Αφγανιστάν είναι να έχει σχέσεις κυνικής ανοχής με τους Ταλιμπάν οι οποίοι ανά πάσα ώρα και στιγμή θα απειλούν στα περίπου 60 χιλιομέτρων σύνορά τους με την Κίνα, μια ”επανάσταση των Ουιγούρων”. Οι Ταλιμπάν θα μπορούσαν εύκολα να βοηθήσουν και τα εκατομμύρια μουσουλμάνων της Ινδίας και έτσι η Ινδία να γίνει πιο δεκτική στις αμερικανικές πιέσεις. Το Πακιστάν, ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τους Ταλιμπάν τους οποίους άλλωστε και εκπαίδευε από το 1994.
Οι Πακιστανοί έχουν τεράστιο πρόβλημα εξάρτησης από την Κίνα. Πιο συγκεκριμένα, έχουν πέσει στην περιβόητη κινεζική παγίδα χρέους. Η χρηματοδότηση του Πακιστάν από τις ΗΠΑ, κόπηκε από τον πρόεδρο Trump. Οι Κινέζοι έχουν ”παγώσει” κάποια έργα που αφορούν τον περίφημο CPEC (China-Pakistan Economic Corridor) που είναι ένας από τους έξι χερσαίους εμπορικούς διαδρόμους του One Belt-One Road. Ο διάδρομος προς την Καμπούλ, καταλήγει στο Ιράν και από εκεί στον Κάυκασο. Στόχος των Κινέζων είναι να συνδεθεί χερσαία η φτωχή δυτική Κίνα (με Ουιγούρους) με την Κεντρική Ασία και τη Μέση Ανατολή. Αν ο διάδρομος προς την Καμπούλ κλείσει, τότε το OBOR είναι κυριολεκτικά στον αέρα, τουλάχιστον το χερσαίο κομμάτι του. Με άλλα λόγια, οι Κινέζοι είναι υποχρεωμένοι να τα βρουν με τους Ταλιμπάν εκτός αν αυτοί δεν ανέβηκαν στην εξουσία για να τα βρουν με τους Κινέζους. Το Ιράν έχει επίσης ερείσματα στο Αφγανιστάν, όπως και η Ρωσία η οποία πριν την κατάρρευσή της ως ΕΣΣΔ, βίωσε μια τραυματική ήττα. Η σταθερότητα της Κεντρικής Ασίας (ζωτικός χώρος για την Ρωσία) είναι ύψιστη ρωσική μέριμνα. Οι ΗΠΑ κατάφεραν με την αποχώρησή τους να βάλουν δύσκολα σε άλλες δυνάμεις της περιοχής οι οποίες θα προσπαθούν να φέρουν το Αφγανιστάν των Ταλιμπάν, στη σφαίρα επιρροής τους. Αυτό σημαίνει πως η αστάθεια εντός του έτσι κι αλλιώς πολυεθνικού Αφγανιστάν, μόλις έχει αρχίσει με ό,τι αυτό συνεπάγεται και για τους Αφγανούς αλλά και για τις γύρω δυνάμεις.
Οι Αμερικανοί πετυχαίνουν να δημιουργήσουν έναν σύνθετο γρίφο στο Αφγανιστάν, πιο σύνθετο από αυτόν που έχουν δημιουργήσει στη Συρία και στη Λιβύη. Ο πρώτος στόχος των ΗΠΑ είναι η φθορά των Κινέζων, των Ρώσων και των Ιρανών στα εδάφη του Αφγανιστάν με την ταυτόχρονη αναβολή ή ακύρωση (το πρώτο πιο πιθανό) των κινεζικών εμπορικών σχεδίων σχετικά με το OBOR. Ο δεύτερος στόχος είναι να μπορούν μετά να είναι οι Αμερικανοί οι ”έντιμοι διαμεσολαβητές” της περιοχής.
Η Ε.Ε είναι θεατής αλλά ταυτόχρονα το μεγαλύτερο υποψήφιο θύμα λόγω του μεταναστευτικού ρεύματος. Οι σχέσεις Ε.Ε – ΗΠΑ θα επηρεαστούν και από αυτό καθώς είναι αδύνατο πλέον οι Ευρωπαίοι να μην συντονιστούν για θέματα που αφορούν την ασφάλεια, την οποία οι Ευρωπαίοι πέραν των χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου, την κοιτούσαν σαν κάτι εξωτικό, όπως και τη γεωπολιτική. Η Τουρκία θα προσπαθήσει και αυτή να μπει στο ”μεγάλο παιχνίδι” που ανοίγει εντός και πέριξ του Αφγανιστάν. Οι σχέσεις Κίνας-Ρωσίας-Ιράν-Πακιστάν θα δοκιμαστούν. Προς το παρόν, το Πακιστάν έχει κερδίσει ξανά τις εντυπώσεις και ως προς τις ΗΠΑ και ως προς την Κίνα, δείχνοντας ότι η ”επένδυσή” του στους Ταλιμπάν είναι πιο χρήσιμη και από τα δισεκατομμύρια των Κινέζων ή τα λεφτά και τα όπλα των Αμερικανών. Όσο απίθανο και αν φαίνεται, το Πακιστάν μπορεί να σκέφτεται ξανά μεγαλοϊδεατικά την ”Αυτοκρατορία των Μογγόλων”. Αυτό βέβαια, δε θα αρέσει καθόλου στην Ινδία η οποία θα δει ένα αναπτερομένο Πακιστάν που μαζί με την Κίνα απειλούν τα σύνορά της. Η Ινδία θα χρειαστεί συμμάχους και έτσι η θέλησή της για στρατηγική αυτονομία, κρίνεται προσώρας δύσκολη. Μέσα σε αυτό το domino εξελίξεων, δεν μπορούμε να ξεχάσουμε βέβαια και τα ”stans” (Κιργιστάν, Ουζμπεκιστάν, Τουρκμενιστάν, Tατζικιστάν).
Αυτές οι χώρες έχουν σημαντικές σχέσεις με τη Ρωσία και την Κίνα. Η εικόνα που άφησαν όμως οι Αμερικανοί, είναι χειρότερη από αυτήν που άφησαν στο Βιετνάμ. Η εικόνα δημιουργεί όχι μόνο εντυπώσεις αλλά και ουσία. Η αξιοπιστία των ΗΠΑ κλονίζεται μέχρι να αποκατασταθεί. Η άρον- άρον φυγή από το Αφγανιστάν μοιάζει με απόδραση και όχι με συντεταγμένη αποχώρηση. Ακόμη και οι διαπραγματεύσεις με τους Ταλιμπάν για το πώς θα εκκενωθεί η χώρα, δείχνουν μια γονατισμένη δύναμη η οποία προκαλεί ανασφάλεια σε συμμάχους και θυμηδία σε εχθρούς.
Σε κάθε περίπτωση, η αστάθεια στην Κεντρική Ασία και στη Μέση Ανατολή δίνει οφέλη στις ΗΠΑ και βάζει πονοκεφάλους σε ασιατικές δυνάμεις που θέλουν να αναθεωρήσουν το διεθνές status quo. Αυτό που αξίζει να κρατήσουμε από το Αφγανιστάν, είναι πως το domino εξελίξεων που θα ακολουθήσει είναι πολύ επικίνδυνο για την ισορροπία ισχύος της Ασίας. Αν το Αφγανιστάν είναι μια από τις βασικές αφετηρίες του χερσαίου εμπορικού διαδρόμου του OBOR και η Ανατολική Μεσόγειος, η περιοχή η οποία αποτελεί την πύλη για την Ευρώπη, τότε εύκολα μπορούμε να σκεφτούμε πως η ενδιάμεση περιοχή θα αλλάξει δραματικά από τις τριβές μεταξύ μεσαίων και μεγάλων δυνάμεων της Ασίας.
Οι ΗΠΑ έχουν την ευκαιρία να κερδίσουν μέσα από ένα μεγάλο λάθος. Οι ΗΠΑ θα επενδύσουν στην επιλεκτική παρουσία τους σε σταθερές ζώνες στον κόσμο (καθώς αυτές έχουν μικρότερο κόστος) και στις ζώνες αστάθειας, θα αφήσουν άλλες δυνάμεις να φθείρονται, επενδύοντας σε μια σίγουρη αρχή: Η διαρκής φθορά σε συνδυασμό με την υπερεξάπλωση, φέρνουν ταχύτερα την παρακμή των δυνάμεων που αμφισβητούν την αμερικανική κυριαρχία στο υπόλοιπο του αιώνα. Με άλλα λόγια, αυτό που έπαθαν οι Αμερικανοί στο Αφγανιστάν, ίσως το πάθουν οι δυνάμεις που επιθυμούν να αναθεωρήσουν το διεθνές status quo.
