Κερκόπορτα: Κατά την παράδοση, από αυτήν εισήλθαν (πιθανόν από εσωτερική προδοσία) στην Πόλη γενίτσαροι κατά την μεγάλη έφοδο στις 29 Μαΐου 1453, διασπώντας έτσι την άμυνα των πολιορκούμενων και προκαλώντας την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.
Η περίφημη Κερκόπορτα έχει καταγραφεί στο συλλογικό υποσυνείδητο των Ελλήνων, ως η καταστροφική αιτία που οδήγησε την Κωνσταντινούπολη στα χέρια των Τούρκων το 1453. Στο μυαλό μάλιστα του μέσου Έλληνα που δεν έχει ιδίαν αντίληψη του όγκου, του ύψους και της πολυπλοκότητας των οχυρώσεων της Κωνσταντινούπολης, η Κερκόπορτα ήταν μια μικρή πορτούλα σε μια ξεχασμένη γωνιά του τείχους, από την οποία εισχώρησαν οι εισβολείς.
Πού βρισκόταν η Κερκόπορτα;
Στην Κωνσταντινούπολη, κοντά στο Παλάτι του Κωνσταντίνου Ζ’ Πορφυρογέννητου υπήρχε μια μικρή πόρτα. Η μισή ήταν κάτω από το επίπεδο του εδάφους και λεγόταν Κερκόπορτα ή πύλη του κίρκου, επειδή οδηγούσε σε ένα ιπποδρόμιο (circus), τον Ξυλόκερκο, έξω από τα τείχη. Το πιθανότερο είναι ότι ήταν δρύινη. Λεγόταν κερκόπορτα επειδή στα λατινικά κέρκους είναι η Βελανιδιά ή Δρυς. Επίσης στο ίδιο τείχος, η πύλη “Belgrad Kapisι λεγόταν “Ξυλόκερκος.
Ο Δούκας είναι ο ιστορικός που κάνει λόγο για την περιβόητη Κερκόπορτα που την ονομάζει «υπόγειον παραπόρτιον», άρα ήταν μια σήραγγα όπως αυτές που βλέπουμε στις ταινίες, που ξεκινούσε από το εσωτερικό των τειχών κι έβγαζε μακριά έξω, στο πίσω μέρος των πολιορκητών.. Οι Λατίνοι χρονογράφοι επίσης τα ίδια γράφουν πάνω κάτω και αλληλοσυγκρούονται στις λεπτομέρειες.
Ο Κριτόβουλος κάνει λόγο για την πυλίδα του Ιουστίνου. «Οι στρατιώτες του σουλτάνου έμπαιναν από την πορτούλα (πυλίδα Ιουστίνου) και άλλοι κατέβαιναν από το κατεστραμένο κάστρο…». Πρέπει να υποθέσουμε ότι η πυλίδα ήταν η Κερκόπορτα.
Κατασκευάστηκε το 1204 επί Ισαάκιου Αγγέλου, όταν η βασιλεύουσα πολιορκούνταν από τους σταυροφόρους, για να μπορούν οι πολιορκημένοι να κάνουν αιφνιδιαστικές εξόδους στα μετόπισθεν των επιτιθέμενων, αλλά και να μπορούν να βγαίνουν από την αποκλεισμένη πόλη αγγελιαφόροι.Φαίνεται ότι μετά εγκαταλείφθηκε και ξανάνοιξε κατά τη διάρκεια της πολιορκίας απ’ τον Μωάμεθ, 250 χρόνια αργότερα.
Κατά πόσο η Κερκόπορτα υπήρξε καθοριστική για την Άλωση της Πολής;
Ο ιστορικός Δούκας θεωρεί ότι η ανακάλυψη και τη χρησιμοποίησή της απ’ τους Τούρκους ήταν καθοριστική, λέγοντας ότι απ’ αυτήν μπήκαν πενήντα μόλις Τούρκοι, σκότωσαν τους φρουρούς και ανέβηκαν πάνω στο τείχος, ξεκινώντας έτσι την κατάληψη της πόλης.
Όλοι σχεδόν οι νεότεροι ιστορικοί, αν και δεν αμφισβητούν την ύπαρξη της Κερκόπορτας και την εισβολή απ’ αυτήν μικρού αριθμού Τούρκων, διαφωνούν με τα συμπεράσματα του Δούκα και συντάσσονται με την άποψη των υπόλοιπων βυζαντινών ιστορικών, οι οποίοι θεωρούν ως βασική στρατιωτική αφορμή για την πτώση της Κωνσταντινούπολης, τον θανάσιμο τραυματισμό του Γενοβέζου Ιωάννη Ιουστινιάνη την πιο κρίσιμη ώρα.
Ο Ιουστινιάνης ήταν ο αρχηγός των μισθοφορικών στρατευμάτων της Πόλης και την αποφράδα 29η Μαΐου ήταν επικεφαλής της άμυνας στο Μεσοτείχιο, ανάμεσα στην 5η στρατιωτική πόρτα και την πύλη του Αγίου Ρωμανού. Εκεί πολεμούσε και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκεί είχε ρίξει και ο Μωάμεθ τον πελώριο όγκο των στρατευμάτων του, καθώς το σημείο είχε υποστεί μεγάλα ρήγματα από τις πέτρινες οβίδες που έριχναν οι μπομπάρδες του.
Μόλις ο Ιουστινιάνης τραυματίστηκε, η συνοχή του στρατεύματος του χάθηκε και οι μισθοφόροι παράτησαν τα τείχη, αφήνοντας ελάχιστους βυζαντινούς και τον Παλαιολόγο να σταματήσουν την πλημμυρίδα των Τούρκων που σκαρφάλωνε στις οχυρώσεις και εισχωρούσε απ’ τα ρήγματα. Η Κερκόπορτα ήταν πολύ μακριά από την Πύλη του Ρωμανού, και αν δεν υπήρχε η κύρια εισβολή, οι πενήντα Τούρκοι που τη χρησιμοποίησαν θα μπορούσαν εύκολα να περικυκλωθούν και να εξοντωθούν. Όμως φαίνεται ότι η μεγάλη καταστροφή στο μεσοτείχιο και η μικρή εισχώρηση από τα νότια συνέπεσαν.
Ανασφάλεια, διχασμός, διαμάχες και παρακμή
Η ιστορικός και βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ αναφέρει για την κατάσταση της Πόλης την εποχή της Άλωσης:
Η Πόλη ήταν μια μικρή πόλη πια. Είχε δεν είχε 70.000 κατοίκους, όταν άλλοτε ξεπερνούσε τους 500.000. Η Πόλη έχει αποδεκατιστεί από την πανώλη και τις αλλεπάλληλες πολιορκίες των Τούρκων. Αλλά και από τις διαμάχες των Δυτικών, αφού οι προστριβές Γενοβέζων και Βενετσιάνων γίνονταν μέσα στο λιμάνι της Πόλης. Υπήρχε μια κατάσταση γενικής ανασφάλειας.
Και σαν να μην έφθαναν αυτά, υπήρχε μια μεγάλη ενωτική και ανθενωτική διαμάχη, υπέρ και εναντίον της Ένωσης των Εκκλησιών. Οι αντίθετοι στην Ένωση συμμαχούσαν και με τους Τούρκους, ήταν οι λεγόμενες παρά φύσιν συμμαχίες. Οι υπέρμαχοι της Ένωσης διακήρυσσαν: “Όταν οι δύο Ρώμες ήταν ενωμένες διαφεντεύαμε τον κόσμο. Όταν διχάστηκαν, χάσαμε τα πρωτεία”.
Με αυτή την έννοια η πραγματική πτώση της Πόλης χρονολογείται από το 1204 και μετά. Η ανθενωτική διαμάχη πήρε μάλιστα τεράστιες διαστάσεις μετά το 1438 και τη Σύνοδο της Φερράρας. Εκεί ο Αυτοκράτορας Ιωάννης Η΄ ξεσήκωσε την Εκκλησία σε μια τελευταία προσπάθεια Ένωσης, αλλά ενώ η διανόηση ήθελε να είναι αναγεννησιακή, η Εκκλησία παρέμενε προσηλωμένη στα πάτρια, κατά τρόπο φανατικό, αν όχι τίποτα παραπάνω.
Υπήρχε όμως ακόμη ένας παράγοντας παρακμής. Ήταν η γενική δεισιδαιμονία που τρεφόταν από τις προφητείες. Ήδη από τον 6ο αιώνα υπήρχαν προφητείες, όμως τότε ήταν αισιόδοξες. Τώρα όμως προφήτευαν το τέλος της Πόλης και μαζί το τέλος του κόσμου και της Ιστορίας. Αυτό ήταν, λοιπόν, το κλίμα στην Κωνσταντινούπολη της εποχής. Δεισιδαιμονία, διχόνοια, φτώχεια, κακομοιριά.
