Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία σε τίποτα δεν προσομοιάζει με τη σημερινή εκδοχή της δημοκρατίας.
Η εξέλιξη του πολιτεύματος αυτού που είχε μελετηθεί για τις ανάγκες μιας πόλης – κράτους με μικρό σχετικά αριθμό πολιτών, με τη δουλεία ως θεσμό και επιπλέον με τις κοινωνικές – παραγωγικές τάξεις ξεκάθαρα ορισμένες, ΔΕΝ είναι το σημερινό πολίτευμα που ονομάζουμε δημοκρατία.
Σήμερα με τον όρο δημοκρατία εννοούμε το πολίτευμα που ορίζεται από την ενεργό συμμετοχή των πολιτών ενός κράτους στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων δια της εκλογής αντιπροσώπων στα νομοθετικά όργανα του κράτους αυτού. Το δημοκρατικό δικαίωμα της ψήφου, όπως επίσης και τα δικαιώματα της ελεύθερης έκφρασης, της αυτοδιάθεσης και της ισονομίας είναι εν ολίγοις εκείνα τα χαρακτηριστικά που προσδίδουν στη δημοκρατία την ανθρωπιστική διάσταση που διαμορφώνει το πλαίσιο του πολιτεύματος. Η υποχρέωση του συνόλου των πολιτών, στην τήρηση των νόμων που νομοθετούνται από τα σώματα τα οποία εκλέγονται από αυτούς, αποτελεί τη βάση της συλλογικής ευθύνης αλλά και της κοινωνικής κανονικότητας εντός των ορίων της οποίας εξελίσσονται οι κοινωνίες και οι θεσμοί τους.
Απλά, αλλά όχι απλουστευτικά, αυτή είναι πάνω κάτω η περιγραφή της σύγχρονης δημοκρατίας, υπό την αρχή της διάκρισης των εξουσιών αλλά και υπό το καθεστώς της αποδοχής της αρχής της πλειοψηφίας. Κι εδώ αρχίζουν τα παρατράγουδα της σύγχρονης δημοκρατίας, η παθολογία της εν ολίγοις (αναλογικά με την Αριστοτέλεια λογική).
Η συμμετοχή στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες των πολιτών στην εκλογή των αντιπροσώπων τους κυμαίνεται τα τελευταία είκοσι χρόνια από 35 – 65% κατά μέσο όρο, γεγονός ου σηματοδοτεί πως σχεδόν το 1/3 του πληθυσμού των δυτικών κρατών δε συμμετέχει στην κατ΄ουσία κορυφαία έκφραση της δημοκρατικής συνείδησης των πολιτών.
Δε θα επεκταθούμε στην επιρροή των οικονομικών συμφερόντων, στον τρόπο ανάδειξης των πολιτικών, στις διαδικασίες των κομματικών μηχανισμών και στις παρεμβάσεις συγκεκριμένων ελίτ στη νομοθετική εξουσία. Όλα αυτά υπήρχαν διαχρονικά και δεν αποτελούν στοιχεία ή ενδείξεις πως το πολίτευμα κινδυνεύει.
Το γιατί είναι προφανές: Η πλειοψηφία των ενεργών πολιτών δε μπορεί να ελεγχθεί. Τα κανάλια εξουσίας όσο περίπλοκα και διεφθαρμένα κι αν είναι δε μπορούν να ελέγξουν τη “μάζα”, τον όχλο, αλλά και τελικά δεν είναι σε θέση να παραπλανήσουν τους πολίτες σε βάθος χρόνου. Μία από τις βασικές αιτίες που σήμερα αυτό δε μπορεί να συμβεί είναι και το γεγονός πως η πληροφορία κυκλοφορεί ελεύθερα, τόσο ελεύθερα που ακόμα κι η προπαγάνδα αδυνατεί να ποδηγετήσει τους πληθυσμούς συστηματικά. Τα κοινωνικά δίκτυα, οι ενημερωτικοί ιστότοποι, τα blogs αλλά και τα ΜΜΕ διαθέτουν πλέον αρκετή αυτονομία και γίνονται φορείς αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων με αποτέλεσμα να είναι αδύνατη η προπαγανδιστική πρακτική της εποχής του ψυχρού πολέμου.
Συνήθως η δημοκρατία έχει κι ένα επίθετο πριν το ουσιαστικό που εν ολίγοις καθορίζει ποιος έχει τον πρώτο λόγο. Βασιλευόμενη, προεδρική, προεδρευόμενη, ότι επίθετο κι αν έχει μπροστά το γεγονός είναι πως ένας και μόνο άνθρωπος επιβαρύνεται με το καθήκον του πρώτου πολίτη ενός κράτους. Την πραγματική όμως ευθύνη τη φέρει πάντα ένας εκλεγμένος από τους πολίτες πολίτης. Παίζει ρόλο η προσωπικότητα αυτού του πολίτη; Και ναι και όχι.
Όταν ο πρόεδρος ή ο πρωθυπουργός ενός κράτους είναι πεπαιδευμένος κι ανοιχτόμυαλος διοικεί μέσα από ένα σύστημα τεχνοκρατών και συμβούλων υψηλού επιπέδου και προσπαθεί να ισορροπήσει κομματικές και πολιτικές αντιθέσεις κι όχι να ερεθίσει τις κοινωνικές ομάδες. Αν δε διαθέτει αυτές τις αρετές, τότε βασίζεται κατά κύριο λόγο σε κομματικά και πολιτικά στελέχη που συνήθως εξυπηρετούν είτε λαϊκίστικα είτε ελιτίστικα συμφέροντα με τα οποία ενίοτε συντάσσονται.
Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την κοινωνική αναταραχή που επέρχεται με αυτόματες διαδικασίες (κοινωνικοί αυτοματισμοί) και ανατροπές, όχι πάντα αρνητικές για την κοινωνία. Η ιδιαιτερότητα εδώ είναι πως οι ισχυρές και πολύπλευρες προσωπικότητες που έχουν διατελέσει ηγέτες σε δημοκρατικά καθεστώτα, σπανίως ακολουθούσαν τεχνοκρατικές οδηγίες, το πλείστον αυτών οραματιζόταν μια κατάσταση και την επέβαλλε με κάθε τρόπο, πολλές φορές με διόλου δημοκρατικές μεθόδους.
Κι εδώ πάμε να δούμε από ποιους τελικά κινδυνεύει η δημοκρατία και οι θεσμοί της. Κυρίως από τους ηγέτες με ισχυρή προσωπικότητα και ευρύ λαϊκό έρεισμα. Γίνονται υπερσυγκεντρωτικοί στις εξουσίες και εξόχως απόλυτοι στον τρόπο άσκησης των καθηκόντων τους, κυρίως γιατί τους είναι δύσκολο να μοιραστούν το όποιο όραμα τους με συνεργάτες και πολιτικούς φίλους που δε διαθέτουν την οξυδέρκεια να το κατανοήσουν. Στην παγκόσμια ιστορία των τελευταίων 200 ετών το φαινόμενο αυτό έχει συμβεί πολλές φορές και συμβαίνει ακόμα και σήμερα σε κράτη που πλέον έχουν δημοκρατία κατ’ επίφασιν.
Η δημοκρατία κινδυνεύει εξίσου από την έλλειψη παιδείας των πολιτών ενός κράτους όσο και από την έλλειψη της τήρησης νόμων και κανόνων από την ελεύθερη βούληση των πολιτών.
Η καταναγκαστική τήρηση νόμων και κανόνων όπως και η επιβολή αυστηρών ποινών στους παραβάτες αποτελούν θρυαλλίδα στα θεμέλια αυτού του πολιτεύματος, καθότι καθιστούν τις αστυνομικές και δικαστικές αρχές ανώτερες της πολιτικής εκπροσώπησης των πολιτών. Το έχουμε δει πολλάκις να συμβαίνει σε κράτη που έχουν εξαιρετικά χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, ανύπαρκτη μεσαία τάξη και πολύ ισχυρές ελίτ. Η κοινωνική αναταραχή που δημιουργείται ενίοτε έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τη βία και τη δομική αποδιοργάνωση του κρατικού μηχανισμού, στοιχείου απαραίτητου για την επιβίωση του πολιτισμού. Η αναστολή πολιτικών δικαιωμάτων και η επιβολή κατασταλτικών μέτρων είναι κατεξοχήν ο συνδυασμός που φέρνει ανατροπές χωρίς κανείς να μπορεί να εκτιμήσει το μέγεθος της ζημιάς που θα γίνει ή του οφέλους που μπορούν να έχουν οι κοινωνίες.
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου για λόγους ανωτέρας βίας, συλλογικής προστασίας και κοινωνικής εξασφάλισης, η αναστολή πολιτικών δικαιωμάτων είναι επιβεβλημένη. Όπως είναι επιβεβλημένη και η διαχείριση του αισθήματος των πολιτών για την αναστολή αυτή. Η αντικειμενικότητα των αποφάσεων αλλά και το μέγεθος των κατασταλτικών μέτρων εξομαλύνει τις αντιδράσεις όπως επίσης δημιουργεί και αίσθημα ασφαλείας στους πολίτες.
Όταν η αναστολή προέρχεται από συλλογικά όργανα και όχι από διαχειριστές εξουσίας, τότε ο πολίτης κατανοεί την απαίτηση και υπακούει αυτοβούλως. Η διαχείριση αυτή οφείλει να συμπορεύεται με την κοινή λογική η οποία υποχρεωτικά υποστηρίζεται από σαφή και μετρήσιμα επιχειρήματα. Αλλιώς, όσο κι αν η αναστολή είναι απολύτως αναγκαία δημιουργεί κοινωνική αναταραχή η οποία με μαθηματική ακρίβεια εξελίσσεται σε κοινωνική κρίση με ανυπολόγιστες συνέπειες.
Οι διαχειριστές της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, οι πολιτικοί, σε μια δημοκρατία, αντανακλούν το “ποιόν” του λαού σε όλα τα επίπεδα, μορφωτικό, πολιτιστικό, κοινωνικό, οικονομικό, κλπ. Σε μια δημοκρατία έχουν όλοι φωνή, αντιπροσωπεύονται όλοι χωρίς καμία εξαίρεση κι αντιπαλεύουν μεταξύ τους τα συμφέροντα κάθε κοινωνικής ομάδας, χωρίς καμία απ’ αυτές να μπορεί να επιβληθεί της άλλης χωρίς διάλογο, διαπραγμάτευση και συνέπειες. Αυτό το αγαθό το οποίο είναι ζωντανό στη δημοκρατία, πολλές φορές οι κοινωνικές ομάδες δεν το κατανοούν διότι δε διαθέτουν την ανάλογη παιδεία για να μεταφράσουν την ουσία της διαπραγμάτευσης. Κι αυτή η ουσία είναι πως όταν διαπραγματεύομαι είναι απολύτως βέβαιο πως κάτι θα χάσω. Όμως θα κερδίσω κάτι άλλο, όταν εκείνος που ορίζω ως διαπραγματευτή είναι προσηλωμένος στο στόχο του αντικειμένου της διαπραγμάτευσης.
Συνολικά κι επιγραμματικά, η δημοκρατία κινδυνεύει από το ίδιο της το δομικό πλαίσιο που εκφράζεται τόσο από τους πολίτες όσο και από τους πολιτικούς, με μεγαλύτερη αναλογία στους πολίτες και μικρότερη στους πολιτικούς.
Η άσκηση της νομοθετικής κι εκτελεστικής εξουσίας και η ευθύνη γι’ αυτή βαρύνει ΜΟΝΟ τους πολιτικούς κι όχι τους πολίτες. Η επιλογή των πολιτικών βαρύνει ΜΟΝΟ τους πολίτες κι όχι τους πολιτικούς.
Η υποκρισία των πολιτικών και η υποκρισία των πολιτών για να υπεκφεύγουν των ευθυνών τους είναι η κύρια αιτία της δυσλειτουργίας ενός δημοκρατικού κράτους το οποίο μπορεί να διαπραγματεύεται με τον πολίτη που διαθέτει το επίπεδο κατανόησης της διαπραγμάτευσης και να εξελίσσεται μέσα απ’ αυτή η κοινωνία συνολικά.
Όποιος μπορεί να καταλάβει το αυταπόδεικτο στοιχείο ετούτο δεν φοβάται την κατάλυση της δημοκρατίας, τον περιορισμό των δικαιωμάτων του και τις όποιες συνωμοσιολογικές θεωρίες, ζει πραγματικά ελεύθερος και με πλήρη επίγνωση των ευθυνών του.
Πηγές: Αιστοτέλης, “Πολιτικά”, Παναγιώτης Κανελλόπουλος “Άπαντα Κοινωνιολογικά”, Karl Marx “Το Κεφάλαίο, Τόμος Α’ και Β'”, Charles-Louis de Secondat, Baron de La Brède et de Montesquieu “Το Πνεύμα των Νόμων”, Ομήρου Ιλιάδα (Μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη), Ανδρέας Παπανδρέου “Η Ελευθερία του Ανθρώπου”, Κωνσταντίνος Τσάτσος “Πολιτική, Θεωρία Πολιτικής Δεοντολογίας”, Λιλή Μακράκη “Ελεθέριος Βενιζέλος, Η διάπλαση ενός Ηγέτη”, Erich Fromm “Ο Φόβος Μπροστά στην Ελευθερία”, Καινή Διαθήκη “Το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο”.
