Κι ενώ οι πρώτες μάχες, προάγγελοι της κυρίας μάχης έδιναν και το στίγμα του τι θα ακολουθούσε, κατέφθασε πρεσβεία από τον χαλίφη της Βαγδάτης, Al-Mouhalban, ζητώντας άμεσες διαπραγματεύσεις. Ο Ρωμανός όμως, ακολουθώντας λανθασμένη πολιτική και διπλωματική τακτική απαίτησε την αποχώρηση των Σελτζουκικών δυνάμεων από τη Μ. Ασία. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην αποχώρηση της πρεσβείας. Οδηγημένος στο συμπέρασμα πως η αποστολή πρεσβείας ήταν προϊόν παρελκυστικής τακτικής εκ μέρους των Σελτζούκων, έκανε για μια ακόμη φορά λάθος εκτίμηση. Η πραγματικότητα ήταν πως μάλλον οι Σελτζούκοι ήθελαν να αποφύγουν μια μάχη εκ παρατάξεως με αβέβαια αποτελέσματα, καθότι φαινόταν να σέβονται υπερβολικά το βυζαντινό στρατό. Ο Αυτοκράτορας είχε στείλει ήδη από τις 23 Αυγούστου αγγελιαφόρους προς τα τμήματα του Ταρχανειώτη με εντολή να ενωθούν με το κυρίως στράτευμα, αλλά εκείνοι ήταν ακόμα προς ανεύρεση των τμημάτων που είτε έψαχναν να βρούν τρόπο να επιστρέψουν είτε ήταν κατεστραμένα. Έτσι κι αλλιώς όμως ο Αυτοκράτορας είχε μεγάλη εμπιστοσύνη και στο υπάρχον τμήμα του στρατού του καθότι ο βυζαντινός στρατός διέθετε υψηλότερο επίπεδο πειθαρχίας, τάξης και εκπαίδευσης, στοιχεία που του έδιναν σημαντική υπεροχή στην διαφαινόμενη μάχη εκ παρατάξεως που προφανώς ο Αυτοκράτορας επεδίωκε.
Ανάγλυφος χάρτης της περιοχής της Μάχης του Ματζικέρτ
Το πρωί της 26ης Αυγούστου 1071, ο Αλπ Αρσλάν ξεκίνησε να παρατάσσει το στράτευμά του σε σχήμα ημισελήνου, χωρισμένο σε τρία μέρη. Και στα τρία μέρη η παράταξη ήταν ίδια, δηλαδή μπροστά ήταν παρατεταγμένες μονάδες που αποτελούνταν κυρίως από ελαφρό ιππικό, εφοδιασμένο με βέλη, ακόντια και σπαθιά. Η δεύτερη σειρά της παράταξης αποτελούνταν από πεζοπόρα τμήματα, ντυμένα ελαφρά, χωρίς ιδιαίτερη προστασία τα οποία διέθεταν δόρατα, ασπίδες, κυρτά μικρά σπαθιά και τσεκούρια.
Ο Αυτοκράτορας παρέταξε το στρατό του σε δυο παράλληλες γραμμές, σύμφωνα με το ρωμαϊκό πρότυπο. Η κάθε γραμμή είχε βάθος 8 έως 10 ανδρών για τους πεζούς και 3 έως 4 για τους ιππικό. Το μέτωπο της παράταξης υπερκάλυπτε το μέτωπο του εχθρού και ήταν σαφώς καλύτερα προσανατολισμένο. Κρατώντας το 1/3 του στρατεύματος ως εφεδρεία, προσάρμοσε το σχεδιασμό του έτσι ώστε να έχει διαθέσιμες δυνάμεις σε περίπτωση που είτε κάτι δε θα πήγαινε καλά είτε θα την απέστελλε να κυνηγήσει τον εχθρό σε περίπτωση θετικής έκβασης της μάχης. Το κύριο τμήμα χωρίστηκε σε τρία μέρη με μικρές αποστάσεις σχετικά μεταξύ τους ως εξής:
Το αριστερό τμήμα με επικεφαλής τον Νικηφόρο Βρυέννιο το αποτελούσαν τα στρατεύματα από τα Θέματα της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας και τη Θράκης μαζί με τους Σλάβους, κατά κύριο λόγο όχι ιδιαίτερα πειθαρχημένους. Το κέντρο το διοικούσε ο ίδιος ο Αυτοκράτορας Ρωμανός, με την αυτοκρατορική φρουρά των 500 Βαράγγων που είχε πάρει μαζί του, ενώ οι υπόλοιπες δυνάμεις αποτελούνταν από πιστούς σε κείνον Καππαδόκες στρατιώτες, Φράγκους και Τουρκομάνους (Ούζους) με τους τελευταίους να έχουν δώσει πολύ αυστηρούς όρκους πίστης στον Αυτοκράτορα. Το δεξιό τμήμα ήταν υπό τη διοίκηση του Θεόδωρου Αλυάτη ο οποίος διοικούσε διοικούσε τους Ίβηρες της Αρμενίας, τους Χαζάρους και το υπόλοιπο των Σλάβων. Το μέγα λάθος του Αυτοκράτορα ήταν πως ανέθεσε της διοίκηση της εφεδρείας στον Ανδρόνικο Δούκα με τμήματα Χαζάρων, Γερμανών, Φράγκων και των ιδιωτικών στρατών που είχε διαθέσει ο ίδιος και η φατρία του. Όντας στενός συγγενής του πολιτικού αντιπάλου του Αυτοκράτορα, Καίσαρα Ιωάμμη Δούκα, ο οποίος υπέσκαπτε συστηματικά το έργο του Αυτοκράτορα υποκινούμενος από ταπεινά και προσωπικά ελατήρια. Ήταν σχεδόν δεδομένο πως ο Ανδρόνικος Δούκας είχε σαφείς εντολές για προδοσία, κάτι τέτοιο έγινε προφανές από μεταγενέστερη επιστολή του Μιχαήλ Ψελλλού στον Ιωάννη Δούκα.
Ο σουλτάνος Αλπ Αρσλάν και ο στρατός του προσεύχονται πριν τη Μάχη του Ματζικέρτ
Το βυζαντινό στράτευμα άρχισε να κινείται προς απόκτηση επαφής με τον εχθρό, αλλά οι Σελτζούκοι άρχισαν να εξαπολύουν βέλη και να ανοίγουν τα άκρα τους με σκοπό να παγιδεύσουν τη βυζαντινή παράταξη με κυκλωτική κίνηση του ελαφρού πεζικού τους. Τα κέντρα των δύο στρατών συγκρούστηκαν άμεσα ενώ τα άκρα των Βυζαντινών κατεδίωκαν τα άκρα των Σελτζούκων. Οι τουρκικές δυνάμεις των άκρων άρχισαν να υποχωρούν παρελκυστικά προς το όρος Σουφάν, συνεχίζοντας να εξαπολύουν βέλη και να φθείρουν με απώλειες τους βυζαντινούς διώκτες τους. Η κίνηση των βυζαντινών άρχισε να επιβραδύνεται και σιγά σιγά η παράταξη να αποδιοργανώνεται. Έτσι οι Σελτζούκοι ιππείς άρχισαν να κυκλώνουν μονάδες που αποσπώνταν από το κύριο σώμα και να τις καταστρέφουν πάρα πολύ γρήγορα.
Με τον τρόπο αυτό οι απώλειες των βυζαντινών πολλαπλασιάστηκαν και ενώ αναμενόταν να πέσει η νύχτα ενώ και ο Ρωμανός διέταξε τακτική υποχώρηση με αναστροφή του μετώπου προκειμένου να περιορίσει τις απώλειες. Οι Σελτζούκοι οι οποίοι δεν είχαν ούτε 1.000 απώλειες, άρχισαν να κυνηγούν τους βυζαντινούς οι οποίοι αρχικά υποχωρούσαν συντεταγμένα. Οι Βρυέννιος και Αλυάτης, είτε επειδή δεν κατενόησαν την πρόθεση του Αυτοκράτορα είτε διότι βρισκόταν κάτω από συνεχή βροχή από βέλη, θεώρησαν ότι το σύνθημα έδειχνε ότι ηττήθηκαν και υποχωρούσαν. Προκλήθηκε πανικός και πολλοί μαχητές πέταξαν τα όπλα και άρχισαν να τρέχουν άτακτα προς τα πίσω ενώ και οι ιππείς έκαναν μεταβολή και άρχισαν να καλπάζουν κι αυτοί προς τα πίσω.
Ο σουλτάνος διέταξε τότε την εφεδρεία του να μπει στη μάχη και να καταδιώξει τους Βυζαντινούς. Βλέποντας αυτή την κίνηση του σουλτάνου, ο Αυτοκράτορας έπραξε μέγιστο στρατηγικό σφάλμα και διέταξε επανάληψη της επίθεσης. Ένα χάος στρατιωτών που δεν είχαν καμία συνοχή πλέον και που κινούνταν σε όλες τις κατευθύνσεις, αποτελούμενο και από τους δύο στρατούς, πολεμούσε λυσαλέα. Ήταν η ώρα να δράσει η εφεδρεία του Ανδρόνικου Δούκα αλλά αυτός, με καθαρά προδοτική πρόθεση βλέποντας την αρνητική εξέλιξη της μάχης, θεώρησε πως ο αυτοκράτορας θα σκοτωθεί εκεί και διέταξε την εφεδρεία να αποσυρθεί από το πεδίο της μάχης, ώστε να μπορέσει εν συνεχεία να διεκδικήσει το θρόνο.
Σε λίγη ώρα ο ικανός Βρυέννιος έσπασε τον κλοιό των Σελτζούκων και διέφυγε. Ο Αλυάτης από την άλλη πλευρά, παρά την πείσμονα μάχη που έδιναν τα στρατεύματα που διοικούσε, σε μια ανόητη ενέργειά του πιάστηκε αιχμάλωτος και έτσι εκτός από το δικό του τομέα κατέρευσε και το κέντρο της παράταξης. Απέμεναν οι Βάραγγοι με τις ασπίδες τους να προσπαθούν να προστατεύσουν τον Αυτοκράτορα που μαχόταν με αυτοθυσία για τη ζωή του και το θρόνο του. Σιγά σιγά και ενώ οι Σελτζούκοι έσφιγγαν όλο και πιο πολύ τον κλοιό γύρω τους, έπεσαν όλοι νεκροί, ενώ ο Αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’ Διογένης τραυματίστηκε βαριά στο στήθος και στο χέρι. Αρκετοί Σελτζούκοι ιππείς τον συνέλαβαν και τον οδήγησαν αιχμάλωτο μπροστά στο σουλτάνο. Οι συνολικές απώλειες των Τούρκων δεν είναι εύκολο να υπολογιστούν, αλλά θεωρητικά πρέπει να ήταν σχεδόν 4- 5.000 άνδρες εκ των οποίων οι 1.500 να ήταν ιππείς. Η ανάληψη νέων επιχειρήσεων μετά από αρκετό χρονικό διάστημα σηματοδοτεί πως οι απώλειες τους μάλλον ήταν σημαντικές και πλήρωσαν τη νίκη τους πολύ ακριβά. Οι απώλειες των Βυζαντινών από την άλλη πλευρά ήταν μεταξύ 8.000 – 10.000 άνδρών, νεκροί, τραυματίες και αιχμάλωτοι και αναλύονται ως εξής:
α. Απώλειες του τμήματος του Νικηφόρου Βρυέννιου: Εκ των 7.000 – 8.000 ανδρών που παρέταξε κτόρθωσε να διαφύγει με 5 – 5.500 άνδρες.
β. Απώλειες του τμήματος του Θεοδώρου Αλυάτη: Εκ της δυνάμεων των 6 – 7.000 ανδρών που παρέταξε σύμφωνα με τις πηγές επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη 4.000 περίπου άνδρες.
γ. Απώλειες του τμήματος του Ρωμανού Δ’ Διογένη: Το σύνολο σχεδόν της αυτοκρατορικής φρουρά των Βαράγγων, ήτοι 500 άνδρες. Το σύνολο σχεδόν των Τουρκομάνων Ογούζων (Ούζων) Τούρκων, πιστών στον Αυτοκράτορα, ήτοι 2.500 – 3.000 άνδρες. Το σύνολο των Καππαδοκών στρατιωτών πιστών στον Αυτοκράτορα, ήτοι 2.000 – 2.500 άνδρες.
δ. Απώλειες του τμήματος της εφεδρείας υπό τον Ανδρόνικο Δούκα: Από την δύναμη των 5-6.000 ανδρών που παρατάχθηκαν, επέστρεψαν σχεδόν όλοι στην Κωνσταντινούπολη.
ε. Απώλειες του τμήματος Ιωσήφ Ταρχανειώτη – Ουρσέλ ντε Μπουγιόλ: Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρατίθενται από το Μιχαήλ Ψελλό ο Ταρχανειώτης επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη με σχεδόν 20.000 στρατιώτες ενώ οι 500 – 700 κατάφρακτοι ιππότες του ντε Μπιγιόλ αναφέρονται ως τμήμα το οποίο πήρε μέρος στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε της μάχη του Ματζικέρτ με την πλευρά του Μιχαήλ Δούκα.
Το σύνολο των απωλειών δεν ήταν παρά το 20 – 25% της μάχιμης δύναμης που παρέταξε ο Αυτοκράτορας, γεγονός που σηματοδοτεί πως ένα μεγάλο τμήμα του στρατού είτε δε μπήκε κάν στη μάχη (εφεδρεία υπό τον Ανδρόνικο Δούκα), είτε έφυγε από το πεδίο της μάχης πολύ νωρίς. Το βέβαιο είναι, όπως αναφέρουν πολλοί νεώτεροι ιστορικοί, όπως οι Alfred Friendly, Edward Foord, και John Norwich, πως η συνολική δύναμη που επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη ήταν μερίπου το 60% του συνολικού αριθμού των μάχιμων στρατιωτών που ξεκίνησαν την εκστρατεία, συμπεριλαμβανομένων και των τμημάτων του Ταρχανειώτη.
Αυτό μας κάνει να πιστεύουμε πως ο Ρωμανός Δ’ Διογένης έπεσε θύμα των πολιτικών και εσωτερικών προβλημάτων τα οποία δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά πριν ξεκινήσει την εκστρατεία.
Πιθανότατα ένα από τα κίνητρα της εκστρατείας αυτής να ήταν πολύ προσωπικό, να διατηρήσει τον εαυτό του στο θρόνο. Η προχειρότητα με την οποία σχεδιάστηκε μια τόσο μεγάλη εκστρατεία ενδεχομένως δικαιολογεί το επιχείρημα αυτό.
Μια άλλη σημαντική λεπτομέρεια για τη λανθασμένη τακτική του Αυτοκράτορα καθ’ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας, βρίσκεται σε ελλάσονα γεγονότα τα οποία όμως ήταν ενδεικτικά της έλλειψης εμπιστοσύνης από το στράτευμα και τους διοικητές του στον Αυτοκράτορα. Η καταστροφή της σκευής της αυτοκρατορικής φρουρά, τα συνεχή δείγματα απειθαρχίας των μισθοφορικών τμημάτων αλλά και η σύνθεση ενός τμήματος από ιδιωτικό στρατό των Δουκών και των φίλων τους, έπρεπε να προβληματίσουν τον Αυτοκράτορα. Η απόφαση του να κρατήσει το τμήμα του Ανδρόνικου Δούκα ως εφεδρεία δεν ήταν μια έξυπνη κίνηση από έναν έμπειρο και επιτυχημένο διοικητή όπως ο Ρωμανός Διογένης. Η απόφασή του αυτή μάλλον υπαγορεύτηκε από τη στάση του συγκεκριμένου διοικητή (Ανδρόνικου Δούκα) όλο το προηγούμενο διάστημα. Αλλά ακόμα και το σχέδιο επιθέσεως απέναντι σε υποδεέστερες δυνάμεις, τόσο σε αριθμό όσο και σε μέσα και σε εκπαίδευση, ήταν εξαιρετικά νεφελώδες και φανερώνει τους προβληματισμούς του Αυτοκράτορα. Το πλέον πιθανό είναι πως αυτοπαγιδεύτηκε σε μια μάχη που τελικά δεν έπρεπε να δώσει κάτω από αυτές τις συνθήκες, αλλά ο ίδιος είχε αποκόψει και το ενδεχόμενο της επιστροφής του χωρίς μάχη.
Είναι προφανές πως η μάχη του Ματζικέρτ έδωσε την ευκαιρία στους Σελτζούκους να διαπιστώσουν τα εσωτερικά προβλήματα του Βυζαντίου και ν’ αποκτήσουν μια πιο ρεαλιστική άποψη για το τι εστί Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο υπερβολικός σεβασμός που έδειχναν μέχρι εκείνη τη στιγμή έδωσε τη θέση του σε σκέψεις για πιο επιθετική πολιτική από την πλευρά τους και συντονισμένη προσπάθεια για αποτελεσματικότερες στρατιωτικές επιχειρήσεις.
Η μάχη του Ματζικέρτ έχει προσομοιωθεί από το παιχνίδι στρατηγικής Total War Medieval II Historical Battles, ένα μικρό μέρος της προσομοίωσης της μάχης υπάρχει διαθέσιμο στο link https://www.youtube.com/watch?v=6Ofue_JAO74.
Βιβλιογραφία:
www.deremilitary.org “The Battle of Manzikert: Military Disaster or Political Failure?” By Paul Markham
Haldon, John, The Byzantine Wars, Tempus, 2001. ISBN 0-752-41795-9
Μιχαήλ Ψελλού: Χρονογραφία, Τόμος Β’, Εκδόσεις Κανάκη, 2000, ISBN 960-7420-28-4
Treadgold, Warren, A history of the Byzantine State and Society, Stanford University Press, 1997, ISBN 0-804-72630-2
