Σαν σήμερα στις 29 Νοεμβρίου 1912, αρχίζει η μάχη των Πεστών, η τελευταία σημαντική μάχη στην Ήπειρο πριν την εκπόρθηση του Μπιζανίου.
Στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, στο πάνω αριστερό μέρος είναι χαραγμένο το όνομα Πεστά.
Το ιστορικό Χωριό Πεστά, βρίσκεται σε απόσταση 25 χλμ. από την πόλη των Ιωαννίνων, στις πλαγιές του Μακρυβουνίου, σε υψόμετρο 750 μ. και σε μικρή απόσταση από το Χάνι Εμίν Αγά, όπου στις 15 Ιανουαρίου 1913 ο Αρχιστράτηγος Διάδοχος Κωνσταντίνος εγκατέστησε το Στρατηγείο του.
Τα Πεστά ήταν το τελευταίο προπύργιο των Τούρκων πριν το Μπιζάνι γι΄ αυτό και η μάχη των Πεστών ήταν ιδιαίτερα σκληρή.
Με την έναρξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις στην Ήπειρο, η Στρατιά Ηπείρου, πέρασαν τον ποταμό Άραχθο και αφού κατέλαβαν, μετά από σύντομο αγώνα, διάφορα δεσπόζοντα υψώματα στα βορειοδυτικά της Άρτας, προέλασαν προς την Πρέβεζα την οποία απελευθέρωσαν στις 21 Οκτωβρίου και την οργάνωσαν ως βάση εφοδιασμού τους.
Επακολούθησαν σκληροί αγώνες, στη διάρκεια των οποίων τα ελληνικά τμήματα κατέλαβαν στις 28 Οκτωβρίου την ισχυρή τοποθεσία Πέντε Πηγάδια και συνέχισαν προς την πεδιάδα των Ιωαννίνων, όπου είχε συγκεντρωθεί ο όγκος των τουρκικών δυνάμεων. Μετά από τα Πέντε Πηγάδια οι Τούρκοι οπισθοχώρησαν και κατέλαβαν οχυρές θέσεις στα Πεστά.
Ο Ιερός Λόχος των Κρητών εθελοντών
Στη μάχη των Πεστών ο Ιερός Λόχος των Κρητών εθελοντών φοιτητών έλαβε το βάπτισμα του πυρός και ήταν αυτός που θα εισήλθε πρώτος στο χωριό, υπό τον γενναίο Λοχαγό Σταύρο Ρήγα.
Στη μάχη των Πεστών επίσης ο Ιερός Λόχος των Κρητών Φοιτητών είχε και τον πρώτο του νεκρό, τον φοιτητή της Νομικής Νικόλαο Σαμαριτάκη, ενώ τραυματίστηκε και ο ίδιος ο Λοχαγός Σταύρος Ρήγας, «με διαμπερές τραύμα επί της μιας παρειάς εξελθόν από το κάτω μέρος του ωτός…». Η κηδεία του ηρωικού νεκρού φοιτητή έγινε την επομένη στο νεκροταφείο του χωριού, με πάνδημη συμμετοχή.
Ο Ιερός Λόχος των εθελοντών Κρητών φοιτητών ανήκε στο 1ο Τάγμα Κρητών του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών. Ο ιερολοχίτης Ιωάννης Κ. Χατζιδάκης στο βιβλίο του «Ηρώον Πολεμιστών», που εξέδωσε το 1927, δίνει μια πλήρη και συνοπτική εικόνα της οργάνωσης και της δράσης αυτού του ηρωικού λόχου.
«Ο κρητικός Εθελοντικός Λόχος απετελέσθη εκ 250 φοιτητών και σπουδαστών, οίτινες εγκαταλείψαντες τα μαθητικά θρανία, έσπευσαν αμέσως, μετά την κήρυξιν των Βαλκανικών Πολέμων, αυθορμήτως να χύσωσιν και αυτοί το αίμα των ως Ιερολοχίται του 1821, υπέρ της απελευθερώσεως των, υπό τον Τουρκικόν Ζυγόν, στεναζόντων αδελφών μας. Έλαβον μέρος απ’ αρχής μέχρι τέλους εις την γιγαντομαχίαν του Ηπειρωτικού Αγώνος, διεδραμάτισαν κύριον ρόλον εις την μάχη των Πεστών, κυριεύσαντες και δύο πυροβόλα και πρώτοι εισελθόντες εις Πεστά…».
Ο Ηπειρώτης Κων/νος Τσιάνος, εθελοντής από την Αμερική, αφηγείται τις εντυπώσεις του από τη μάχη:
«Στα Πεστά βρήκαμε μεγάλη αντίσταση. Ένας Τούρκος από την Αραπιά με το κανόνι του μας σκότωσε πολλά παιδιά, μας κατέστρεψε ένα πεδινό κανόνι σκοτώνοντας τους πυροβολητές. Εκεί στον κάμπο του Τερρόβου έμειναν πολλά παλικάρια. Όταν φθάσαμε στα Πεστά, μας υποδέχθηκε ένας γέρος παπάς ονόματι Παπαγιώργης, με ένα ξύλο και ένα άσπρο πανί δεμένο για σημαία φωνάζοντας: Ζήτω ο Ελληνικός Στρατός!
»Και αυτός ο γέρο-Παπαγιώργης μας έδειξε, πού ήταν η θέση του πυροβόλου του Αράπη, που ήταν εγκαταστημένος στην Πεστιώτικη τοποθεσία Αυλότοπος. Κατορθώσαμε με μεγάλη δυσκολία να πλησιάσουμε προς το μέρος του πυροβολείου, εγώ με δύο άλλους και να σκοτώσουμε τον Αράπη, που μας σκότωσε τόσα παιδιά. Μετά το σκοτωμό του Αράπη, οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή».
ΠΗΓΗ: Το παραπάνω κείμενο προέρχεται από άρθρο του εκπαιδευτικού και συγγραφέα κ. Σωκράτη Βασιλείου που δημοσιεύτηκε στο τεύχος Οκτωβρίου 2013 του περιοδικού Ήπειρος- Άπειρος Χώρα
