Ο Ιωάννης Βελισσαρίου (1861-1913) είναι γνωστός στο πανελλήνιο και όχι μόνο στο στρατό, ίσως ο πιο περιώνυμος ταγματάρχης. Έγινε διάσημος για την πολεμική του δράση στους Βαλκανικούς Πολέμους, ειδικά για τον ρόλο του στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων, αλλά και για τον ηρωικό του θάνατο στο ύψωμα 1378, στην Άνω Τζουμαγιά, εντός της Βουλγαρίας. Το όνομά του στο στρατό κατέστη συνώνυμο της σημασίας που έχει η πρωτοβουλία των διοικητών στον πόλεμο.
Αυτό σημαίνει ότι ένας αξιωματικός κατά την εκτέλεση της αποστολής του οφείλει να αυτενεργεί, πέραν των στενών ορίων των διαταγών που έχει λάβει. Ωστόσο, παραμένει σχεδόν άγνωστο, το γεγονός ότι ο Βελισσαρίου είχε μεταφράσει ένα βιβλίο που πραγματευόταν ακριβώς το θέμα της πρωτοβουλίας και βεβαίως ελάχιστα γνωστό παραμένει το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου.
Το έργο που μετέφρασε ο Βελισσαρίου το 1907 ήταν του Ρώσου στρατηγού Karl Mavrikievitch Voide ή Woyde (1833-1905), “Περὶ τῆς Πρωτοβουλίας τῶν Ὑποτεταγμένων Ἀρχηγῶν ἐν Πολέμῳ”. Ο Woyde ήταν διεθνώς γνωστός ως στρατιωτικός συγγραφέας και έγραψε μια διεισδυτική ανάλυση του γαλλο-πρωσικού πολέμου του 1870, το βιβλίο “Οι Αιτίες των Νικών και των Ηττών στον Πόλεμο του 1870”.
Το δίτομο έργο του μεταφράσθηκε στα γερμανικά και γαλλικά και γνώρισε επανειλημμένες εκδόσεις. Ο Ρώσος στρατηγός αναρωτήθηκε που οφείλονταν οι αδιάκοπες επιτυχίες των Γερμανών και οι συνεχείς ήττες των Γάλλων. Υπήρξε δε ο πρώτος εξωτερικός παρατηρητής που απέδωσε τη νίκη των Γερμανών στην «επίσημα αναγνωρισμένη και υποχρεωτική ανεξαρτησία των υφισταμένων ηγητόρων».
Και συνέχιζε: «Οι Γερμανοί είχαν κατανοήσει την ποιοτική ισχύ που τους παρείχε η πρωτοβουλία και την ανήγαγαν μέχρι το επίπεδο της τελειότητας. Κατά την εκτέλεση των διαταγών οι Γερμανοί υφιστάμενοι δεν ξεπέρασαν απλώς τις προσδοκίες των ανωτέρων τους αλλά ακόμη και τα πιο τρελά τους όνειρα». Η δε «πρωτοβουλία των υφισταμένων λειτούργησε ως πολλαπλασιαστής ισχύος που επαύξησε την ώθηση της ανωτάτης διοικήσεως».
Auftragstaktik ή πρωτοβουλία των διοικητών
Θεωρώντας προφανώς ότι το ζήτημα της πρωτοβουλίας άξιζε αυτοτελή διαπραγμάτευση, ο Woyde έγραψε και άλλο βιβλίο, στο οποίο εξέταζε ενδελεχώς αυτό το θέμα. Το βιβλίο μεταφράσθηκε επίσης στα γερμανικά και γαλλικά και είναι εκείνο που μετέφρασε στα ελληνικά ο Βελισσαρίου. Ο Woyde προβαίνει σε σύνοψη όλων των πτυχών της πρωτοβουλίας, με σκοπό να παρακινήσει σε μελέτη και σκέψη, καθόσον θεωρεί ότι για την καθιέρωσή της είναι αναγκαία η πνευματική διαπαιδαγώγηση.
Είναι προφανές ότι ο Ρώσος στρατηγός είναι ο πρώτος μη Γερμανός που έγραψε για την ιδέα της πρωτοβουλίας που σήμερα αποκαλείται “Auftragstaktik” ή “mission command”. Ωστόσο, πόσο επηρέασαν τα γραπτά του Woyde περί της πρωτοβουλίας τους στρατούς μέχρι σήμερα; Καταρχήν στην ίδια του την πατρίδα, τα βιβλία του στάθηκε αδύνατο να επηρεάσουν την περιχαρακωμένη σκέψη της ηγεσίας του ρωσικού στρατού.
Ο Alexander Solzhenitsyn στο εκπληκτικό μείγμα μυθοπλασίας και ιστοριογραφίας “Αύγουστος 1914”, που περιγράφει τη Μάχη του Tannenberg κατά την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ανατέμνει τη νοοτροπία της ηγεσίας του ρωσικού στρατού, τονίζοντας: «Εφόσον κάποιος ενεργεί σύμφωνα με το γράμμα των κανονισμών, των διαταγών και των οδηγιών, μπορεί να κάνει όσα σφάλματα θέλει. Μπορεί να ηττηθεί, να υποχωρήσει, ή να τραπεί σε φυγή – κανένας δεν θα τον κατηγορήσει. Αλλοίμονο, ωστόσο, αν ξεφύγει από το γράμμα μίας διαταγής και ακόμη χειρότερα αν ενεργεί σύμφωνα με την κρίση του ή με δική του πρωτοβουλία. Τότε δεν θα του συγχωρεθούν ούτε οι επιτυχίες, εάν δε αποτύχει θα τον φάνε ζωντανό».
“Πολεμιστής-μελετητής”
Για την Ελλάδα, διαπιστώνουμε ότι ο Βελισσαρίου δεν ήταν μόνο καλός πολεμιστής, όπως τον γνωρίζουμε, αλλά και αξιόλογος μελετητής, στην κυριολεξία αυτό που σήμερα οι Αμερικανοί αποκαλούν “πολεμιστής-μελετητής” (warrior-scholar), τίτλος που αποδίδεται σε διάφορους, δικαιολογημένα ή μη. Εκτός από το υπόψη βιβλίο περί της πρωτοβουλίας, ο Βελισσαρίου μετέφρασε το 1909 από τα γαλλικά και ένα δεύτερο έργο, εκείνο του μετέπειτα στρατάρχη Ferdinand Foch “Περί των Αρχών του Πολέμου”, που αποτέλεσε τη Βίβλο, με την οποία πήγε ο γαλλικός στρατός στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Βελισσαρίου ήταν ένας κατώτερος αξιωματικός, γλωσσομαθής και αυτοδίδακτος. Ανήκει στην κατηγορία των ανθρώπων που σχεδόν πάντοτε “φύτρωναν” στην Ελλάδα, σε διάφορους τομείς: Άνθρωποι που είχαν επίγνωση των διεθνών εξελίξεων και προσπαθούσαν να τις εισαγάγουν και να τις προσαρμόσουν στα εγχώρια δεδομένα, οι οποίοι φυσικά δεν ήταν τα προϊόντα ενός συστήματος, αλλά αυτόφωτοι.
Είναι εκπληκτικό ότι ένας Έλληνας λοχαγός, ο Βελισσαρίου, αντιλήφθηκε τη σημασία και μετέφερε στα ελληνικά δύο σημαντικά έργα της ευρωπαϊκής στρατιωτικής σκέψης των αρχών του εικοστού αιώνα. Για να χρησιμοποιήσουμε ένα μέτρο σύγκρισης, το τελευταίο τέταρτο του δεκάτου ενάτου αιώνα, ο αμερικανικός στρατός έστειλε πάνω από 120 αξιωματικούς στην Ευρώπη για να ενημερωθούν πάνω στις τελευταίες εξελίξεις στον στρατιωτικό τομέα.
Είναι αξιοσημείωτο ότι κανείς από αυτούς δεν αντιλήφθηκε τη σημασία αλλά και τη συζήτηση για την πρωτοβουλία στην Ευρώπη. Βεβαίως, το βιβλίο περί της πρωτοβουλίας που μετέφερε ο Βελισσαρίου, δεν γνωρίζουμε αν πράγματι επηρέασε τον Ελληνικό Στρατό, ασφαλώς όμως η επίδρασή του δεν ήταν μεγάλη, πέρα από τον ίδιον. Οι επιτυχίες του Ελληνικού Στρατού στους Βαλκανικούς Πολέμους που ακολούθησαν, δεν οφείλονται σε ένα οργανωμένο εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά πρωτίστως στη φλόγα της Μεγάλης Ιδέας και το πάθος να μεγαλώσει την Ελλάδα.
Το καθυστερημένο mission command
Οι Γερμανοί ήταν εκείνοι που προσαρμόστηκαν καλύτερα στο πεδίο της μάχης της βιομηχανικής εποχής, με τους τεράστιους στρατούς, την αυξημένη φονικότητα και την εκτεταμένη διασπορά των δυνάμεων. Για να ξεπεράσει το χάος και την “ομίχλη” του πολέμου, ο γερμανικός στρατός βρήκε τη λύση στην αποκεντρωτική διοίκηση με την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας των υφισταμένων σε όλα τα κλιμάκια. Επρόκειτο για μία ολόκληρη φιλοσοφία και όχι για μία τεχνική η οποία εξελίχθηκε βαθμιαία και έλαβε την ονομασία Auftragstaktik.
Οι Αμερικανοί, “ανακάλυψαν” το Auftragstaktik τη δεκαετία του 1970 και έκτοτε προσπαθούν να το υιοθετήσουν και να το εντάξουν στο στρατό τους, μάλλον χωρίς μεγάλη επιτυχία. Διότι στη στρατιωτική τους βιβλιογραφία των τελευταίων 40 ετών, είναι τεράστιος ο αριθμός των άρθρων και μονογραφιών που επισημαίνουν την αδυναμία εφαρμογής του mission command, όπως το αποκαλούν. Μπορούμε βάσιμα να εικάσουμε ότι, αν είχε μεταφρασθεί στα αγγλικά το βιβλίο του Woyde, οι Αμερικανοί θα το είχαν κάνει “σημαία”. Σήμερα το mission command έχουν υιοθετήσει όλοι οι δυτικοί και όχι μόνον στρατοί, ή αυτό τουλάχιστον ισχυρίζονται.
Για ποιο λόγο, όμως, μπορεί να μας ενδιαφέρει σήμερα ένα βιβλίο που μετέφρασε ένα λοχαγός πριν πάνω από εκατό χρόνια; Πρώτον, θεωρούμε ότι η έλλειψη μιας σύγχρονης και ενημερωμένης στρατιωτικής βιβλιοθήκης, με το σύνολο των στρατιωτικών συγγραμμάτων, παλαιών και νέων αποτελεί σημαντικό μειονέκτημα για την επιμόρφωση των αξιωματικών. Οι στρατιωτικές σχολές διαθέτουν βιβλιοθήκες οι οποίες είναι ελλιπείς.
Η ποιότητα της ηγεσίας
Βεβαίως μπορεί κάποιος να αντιτείνει ότι η έλλειψη ενημερωμένων βιβλιοθηκών είναι σύμπτωμα γενικότερα της παιδείας μας και όχι μόνο της στρατιωτικής. Αυτό πάντως δεν αποτελεί επαρκή δικαιολογία για να απουσιάζει από τον στρατό μας μια άξια λόγου βιβλιοθήκη, διότι μόρφωση χωρίς βιβλιοθήκη είναι αδιανόητη. Και αναφερόμαστε εδώ όχι μόνο στα σύγχρονα αλλά και στα παλιά συγγράμματα, ορισμένα εκ των οποίων αν και προπολεμικά, διατηρούν αξία μέχρι σήμερα και όχι μόνο “αρχαιολογική”.
Πιστεύουμε ότι τα σύγχρονα προβλήματα προέκυψαν όταν τα ανακαλύψαμε εμείς, επειδή αγνοούμε την ιστορία. Αυτά, όμως, προϋπήρχαν και ασχολήθηκαν μαζί τους προγενέστεροί μας και μάλιστα πολύ σοβαρά, όπως ο Βελισσαρίου με την πρωτοβουλία. Σήμερα και ο στρατός μας ασχολείται με το Auftragstaktik, ή mission command, που έχει γίνει πλέον του συρμού σε όλους τους δυτικούς στρατούς. Εμείς επανεισάγουμε την ιδέα αυτή από τους Αμερικανούς, αγνοώντας το έργο του Βελισσαρίου. Ωστόσο, όπως τόνισε ο Woyde: «Για να διεξάγει κάποιος πόλεμο πρέπει να μαθαίνει από την εμπειρία των άλλων, διότι η δική του κοστίζει πανάκριβα και συνήθως έρχεται πολύ αργά».
Δεύτερον και σπουδαιότερο, εξετάζοντας τη στρατιωτική ισχύ συνηθίζουμε να απαριθμούμε οπλικά συστήματα: αεροπλάνα, πλοία, άρματα, πυροβόλα και ούτω καθεξής. Στη μαχητική ισχύ παρά ταύτα ενός στρατού αξία μεγαλύτερη ακόμη και από τους αριθμούς, έχουν κάποιοι μη μετρήσιμοι παράγοντες. Η ποιότητα της ηγεσίας είναι ένας από αυτούς και το κύριο συστατικό στοιχείο της είναι η πρωτοβουλία. Και η πρωτοβουλία, παρά τις τεχνολογικές και άλλες εξελίξεις, διατηρεί την αξία της απαράλλαχτη μέχρι σήμερα, όπως και πριν από εκατό χρόνια.
Εκτενέστερη ανάλυση υπάρχει στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού ΣΤΡΑΤΗΓΕΙΝ https://www.strategein.gr/).
Περισσότερα άρθρα από τον Παναγιώτη Γκαρτζονίκα:
ΑΠΟΨΕΙΣ – ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΚΑΡΤΖΟΝΙΚΑΣ
Πηγή: slpress.gr
